1. Αμοργός (Χώρα)
Η Χώρα της Αμοργού βρίσκεται στο κέντρο του νησιού. Είναι η πρωτεύουσα της Αμοργού και σύμφωνα με τη πρόσφατη απογραφή του 2011, αριθμεί 397 κατοίκους. Βρίσκεται σε ορεινό υψόμετρο 350 μέτρων και σήμα κατατεθέν της είναι το Ενετικό της κάστρο. Χτίστηκε το 13ο αιώνα από Ενετούς άρχοντες για την αποφυγή επιδρομών των Σαρακηνών πειρατών. Ο παραδοσιακός οικισμός με τα πολυάριθμα άσπρα κυκλαδόσπιτα απλώνεται γύρω από το κάστρο, ενώ σε κάθε πλευρά υπάρχουν πολλά στενά σοκάκια.
Ένα ακόμη χαρακτηριστικό της Χώρας είναι οι πολυάριθμες τρουλλαίες εκκλησίες και τα μικρά ξωκλήσια της. Η Χώρα της Αμοργού άρχισε να δημιουργείται στους πρώτους βυζαντινούς χρόνους στα βόρεια και ανατολικά του κάστρου, και είναι με τέτοιο τρόπο κτισμένη όντας «αόρατη» από τη θάλασσα για τη προστασία της από τις επιδρομές των πειρατών. Το κάστρο, ύψους 65 μέτρων, οχυρώθηκε από τους αδελφούς Ιερεμία και Γκύζη (1207) στην Ενετοκρατία και έπειτα ξεκίνησε και η νότια επέκταση του χωριού. Μετά την κατάληψη της από τους Τούρκους (1537) η Χώρα άκμασε, πολλές εκκλησίες ανακαινίστηκαν, ενώ κατασκευάστηκαν και καινούριες.
Τα μεσαιωνικού χαρακτήρα σπίτια αφήνουν αίσθηση προσκόλλησής τους επάνω στο Κάστρο, ενώ τα πλακόστρωτα σοκάκια στενεύουν και γίνονται καμαροσκέπαστα. Το εκκλησάκι της Κυρά Λεούσας που είναι ασβεστωμένο αποτελεί κομμάτι του κάστρου, βρίσκεται εκεί περισσότερους από 15 αιώνες, αποτελώντας ίσως την παλαιότερη χρονολογικά σε περίοδο εκκλησία του χωριού. Διαθέτει πρόναο καθώς και προχριστιανικά στοιχεία. Μεταξύ του σημείου αυτού και του Φωτοδότη (Μετόχι) εκτείνεται ο συνοικισμός «βορεινά».
Η Χώρα Αμοργού έχει δύο πλατείες τη Κάτω, όπου βρίσκεται και η Ιερά Μητρόπολη της Αμοργού και την Απάνω Λόζα. Η λόζα είναι η κεντρική και ιδιαίτερα γραφική πλατεία της Χώρας και προέρχεται από τη λατινική λέξη «αγορά» (loggia). Στο σημείο ξεχωρίζει ο μεγάλος ευκάλυπτος ενώ στα αριστερά βρίσκεται η παλαιά κοινότητα της Αμοργού. Στη κεντρική πλατεία της Χώρας αναβιώνουν ετησίως Αμοργιανά γλέντια, όπως του Σωτήρος Χριστού στις 6 Αυγούστου και η Γιορτή του Παστελιού.
Η Ιερά Μητρόπολη είναι αφιερωμένη στη Κοίμηση της Θεοτόκου και τον Άγιο Ιωάννη το Θεολόγο, ενώ ανακαινίστηκε το 1689. Εδώ υπάρχει και η βυζαντινή εικόνα της Κυρά Λεούσας από το εκκλησάκι του κάστρου. Ο βασικός δρομίσκος της χώρας διασχίζει το χωριό από το ανατολικό μέχρι και δυτικό άκρο και είναι παραδοσιακά λιθόστρωτος με πλάκες και σκαλάκια ενώ τριγύρω στολίζεται από καλντερίμια.
Στη κάτω γειτονιά (δυτική είσοδος της Χώρας) υπάρχουν ναοί βυζαντινής προέλευσης όπως εκείνος των Αγίων Πάντων. Ο ναός αυτός ανακαινίσθηκε το 1644 και εμπεριέχει ιερά κειμήλια από τα τέλη 17ου και 18ου αιώνα. Αξίζει να επισκεφθεί κανείς και το Αρχαιολογικό Μουσείο της Αμοργού όπου στεγάζεται στον Πύργο του Γαβρά (18ος αιώνας).
Ανεβαίνοντας προς τον επάνω οικισμό του χωριού, στο ταχυδρομείο της Αμοργού, βρίσκεται η λεγόμενη Απάνω Γειτονιά με το κατάλευκο στοιχείο των σπιτιών αρχοντικά χτισμένων. Στην ανατολική αυτή πλευρά του χωριού και κοντά στην έξοδό του θα βρείτε την «Εμπροστιάδα», μια καμάρα με πολυτοξική μορφή, όπου στεγάζει το ιστορικό αρχοντικό κτίσμα του Ρούσσου (19ος αιώνας.) Στα δεξιά της καμάρας, το σοκάκι που θα συναντήσετε θα σας οδηγήσει σε μια ακόμη συνοικία της Χώρας, αυτή του Τρούλλου. Χαρακτηριστικό στοιχείο αποτελούν δίπατοι οικισμοί με πόρτες κατασκευασμένες από ξύλο. Σε όλο το χωρίο θα παρατηρείτε συχνά τα διασταυρωμένα σοκάκια και τριγύρω αυλές με πολύχρωμα λουλούδια ή γλάστρες και κήπους με αρχοντικά (το πιο χαρακτηριστικό είναι αυτό του Πολυχρόνη). Η ίδια συνοικία αποτελεί την είσοδός σας στους μύλους της Χώρας.
Ιστορικό Διατηρητέο Μνημείο - ΦΕΚ 618/Β/17-9-1965
2. Κατάπολα
Τα Κατάπολα βρίσκονται περίπου στο κέντρο του νησιού, μέσα σε έναν φυσικό και προστατευμένο από τους ανέμους κόλπο και αποτελούν το κύριο λιμάνι του νησιού. Αποτελούνται από τρεις οικισμούς, τα Κατάπολα αριστερά, το Ραχίδι με την εκκλησία του Αγίου Γεωργίου στην μέση και το Ξυλοκερατίδι με την εκκλησία των Τριών Ιεραρχών δεξιά. Στο λόφο πίσω από τα Κατάπολα, βρισκόταν η Αρχαία Μινώα μια από τις τρεις πόλεις της αρχαίας Αμοργού.
Ο κόλπος όπου βρίσκονται τα Κατάπολα φαίνεται σύμφωνα με τα αρχαιολογικά ευρήματα ότι έπαιξε σημαντικό ρόλο στην κατοίκηση του νησιού και στην πολιτιστική του ακμή από την Ύστερη Εποχή του Λίθου στο τέλος της 4ης χιλιετίας π.Χ. και ύστερα, ιδίως στην Πρώιμη Εποχή του Χαλκού, την 3η χιλιετία π.Χ. Στο λόφο νότια από τα Κατάπολα υπάρχουν ίχνη κατοίκησης από τη 4η χιλιετία π.Χ. Ο οικισμός άρχισε να αναπτύσσεται μετά το 1830 αφού μέχρι τότε ο κόλπος χρησίμευε ως ορμητήριο πειρατών. Αρχικά τα Κατάπολα υπήρξαν η βάση των καπετάνιων της Αμοργού οι οποίοι από το τέλος του 18ου αιώνα έως το 1950 ανέπτυξαν σημαντικά τη ναυτιλία.
Είναι ένας όμορφος οικισμός που έχει διατηρήσει την Κυκλαδίτικη αρχιτεκτονική του με κατάλευκα σπίτια και στενά σοκάκια. Στα Κατάπολα ξεχωρίζει η παλιά βρύση και η Παναγία Καταπολιανή με το χαρακτηριστικό καμπαναριό βενετσιάνικης τεχνοτροπίας, στο προαύλιο της οποίας υπάρχουν κίονες και κιονόκρανα. Η εκκλησία πιστεύεται ότι έχει κτισθεί επάνω σε αρχαίο ναό αφιερωμένο στον Πύθιο Απόλλωνα. Αριστερά και δεξιά των Καταπόλων υπάρχουν διάσπαρτες και άλλες αξιόλογες εκκλησίες όπως του Αγίου Παντελεήμονος, του Αγίου Ιωάννη, των Αγίων Αναργύρων και της Παναγίας.
Τα Κατάπολα σήμερα έχουν εξελιχθεί σε τουριστικό θέρετρο με πλήθος εστιατορίων, ξενοδοχειακών μονάδων, τουριστικών και εμπορικών καταστημάτων, καθιστώντας το γραφικό οικισμό πόλο έλξης για χιλιάδες τουρίστες. Κοντά στα Κατάπολα υπάρχουν πολλές παραλίες που μπορεί κάποιος να φτάσει είτε με τα πόδια είτε με καΐκι. Μεταξύ αυτών είναι η παραλία Μαλτέζι, οι Πλάκες, ο Άγιος Παντελεήμων καθώς και οι Τρεις Ιεράρχες που βρίσκεται στην άκρη του Ξυροκερατιδίου, κάτω από την ομώνυμη εκκλησία.
Από τις σημαντικότερες εκδηλώσεις είναι η γιορτή της Ψημένης παραμονή του Αγίου Παντελεήμονος.
3. Όρμος ή Γιαλός
Η Αιγιάλη ή Γιάλη, όπως τη λένε οι ντόπιοι, βρίσκεται στο βόρειο τμήμα της Αμοργού μέσα σε έναν φυσικό κόλπο και αποτελεί ένα από τα δύο λιμάνια του νησιού. Στις πλαγιές των γύρω λόφων είναι σκαρφαλωμένα τρία παραδοσιακά χωριά, η Λαγκάδα, τα Θολάρια και ο Ποταμός.
Ο ‘Ορμος ή Γιαλός, το λιμάνι της Αιγιάλης, αποτελεί τον νεότερο οικισμό του νησιού αφού τα παλιά χρόνια υπό τον φόβο των πειρατών τα χωριά χτίζονταν στην ενδοχώρα και όχι κοντά στην θάλασσα. Έχει αναδειχθεί σε τουριστικό θέρετρο, με σύγχρονες τουριστικές υποδομές προσελκύοντας πολλούς επισκέπτες κατά την διάρκεια του καλοκαιριού. Στην άκρη του λιμανιού στέκει ένας ανεμόμυλος ενώ λίγα μέτρα πιο πέρα βρίσκεται η αμμουδερή παραλία του οικισμού. Ο μικρός οικισμός που απέχει 15 χιλιόμετρα από την Χώρα της Αμοργού συνεχίζει διατηρεί την γραφικότητά του.
Στον Όρμο εκτός από καταλύματα υπάρχουν ταβέρνες, καφετέριες, μπαράκια όπως και καταστήματα πώλησης τοπικών προϊόντων και αναμνηστικών.
4. Ποταμός
Ακριβώς επάνω από τον Όρμο της Αιγιάλης ή Γιάλη όπως την αποκαλούν οι ντόπιοι, βρίσκεται ο γραφικός οικισμός του Ποταμού. Χτισμένος αμφιθεατρικά στις πλαγιές της Σελλάδας, ο μικρός οικισμός με τα παλιά μονόπατα και δίπατα σπίτια, με τις ασβεστωμένες αυλές, τα στενά δρομάκια και την όμορφη αρχιτεκτονική μαγεύει τον επισκέπτη με την θέα που προσφέρει προς τον όρμο της Αιγιάλης και που φτάνει μέχρι την νησίδα Νικουριά. Ο οικισμός χωρίζεται στον Κάτω Ποταμό και τον Άνω Ποταμό που συνδέονται με πλακόστρωτο μονοπάτι.
Ο Ποταμός έχει διατηρήσει το χρώμα του και τον παραδοσιακό τρόπο ζωής των κατοίκων. Στο Κάτω Ποταμό βρίσκεται η εκκλησία της Αναλήψεως που είναι ορατή και από τον Όρμο. Είναι ιδιαίτερα γνωστή λόγω του πανηγυριού που τελείται εκεί κάθε χρόνο. Μετά την λειτουργία και την λιτάνευση της εικόνας προσφέρονται στου επισκέπτες παραδοσιακά πιάτα της Αμοργού όπως το πατατάτο και το ξυδάτο φτιαγμένα από τις γυναίκες του χωριού. Ο Πάνω Ποταμός φαίνεται ανέγγιχτος και ανεπηρέαστος από το χρόνο. Εδώ θα συναντήσετε ανθρώπους εύθυμους και χαμογελαστούς σε κάθε γωνιά του.
5. Λαγκάδα
Η Λαγκάδα βρίσκεται στο βόρειο τμήμα της Αμοργού, στην άκρη του φαραγγιού του Αρακλού και περιβάλλεται από ψηλά βουνά. Είναι ένας παραδοσιακός οικισμός με στενά σοκάκια, καμάρες, κάτασπρα σπίτια και εκκλησίες και ένα από τα λίγα χωριά όπου τα παραδοσιακά έθιμα συνεχίζουν να υπάρχουν στη καθημερινή ζωή των κατοίκων. Η καρδιά του χωριού είναι η πλακόστρωτη πλατεία, η Λόζα με τα καφενεδάκια, την αγορά του χωριού και σημείο συνάντησης των κατοίκων. Στη Κάτω Γειτονιά ξεχωρίζει ο λόφος με το κάστρο, ενώ στο κεντρικό στενό βρίσκεται η εκκλησία της Αγίας Σοφίας με τους δύο τρούλους και δίπλα της η Παναγία Ακαθή, η Αϊβαλιώτισσα. Η θέα από πολλά σημεία του χωριού προς τον όρομο της Αιγιάλης είναι εντυπωσιακή αφού το χωριό βρίσκεται σε προνομιακή θέση, ψηλά στο βουνό.
Κοντά στο χωριό υπάρχουν πολλά ενδιαφέροντα μέρη να επισκεφθείτε όπως: οι εκκλησίες της Αγίας Τριάδας σφηνωμένη σε βραχοσπηλιά, η εκκλησία της Παναγίας της Επανοχωριανής, οι ανεμόμυλοι και ο παλιός οικισμός του Στρούμπου. Το εκκλησάκι της Αγίας Τριάδας ήταν καταφύγιο από πειρατές και η θέα από εκεί είναι εκθαμβωτική. Υπάρχει επίσης το βυζαντινό μοναστήρι του Αγίου Ιωάννη του Θεολόγου κοντά στο βουνό του Κρίκελλου και την εκκλησία του Σταυρού. Αν και σκαρφαλωμένη στο βουνό, η πρόσβαση από τη Λαγκάδα στη θάλασσα δεν είναι δύσκολη. Μπορεί να γίνει οδικώς ή από το παλιό μονοπάτι που τη συνδέει με τον όρμο της Αιγιάλης. Από το χωριό ξεκινούν πολλά μονοπάτια πεζοπορίας προς όλα τα σημεία του νησιού. Το χωριό απέχει 19 χιλιόμετρα από τη Χώρα της Αμοργού.
6. Θολάρια
Απέναντι από την Λαγκάδα, στο λόφο Βίγλα, βρίσκεται, ο οικισμός των Θολαρίων (2,5 περίπου χιλιόμετρα από τον Όρμο) με την εκκλησία των Αγίων Αναργύρων και μόνιμη συντροφιά τα απομεινάρια της Αρχαίας Αιγιάλης. Μικρά λευκά σπιτάκια κυκλαδίτικης αρχιτεκτονικής, παραδοσιακές καμάρες, σοκάκια και ασβεστωμένα σοκάκια συνθέτουν την εικόνα του γραφικού αυτού οικισμού.
Ξεχωρίζει η εκκλησία των Αγίων Αναργύρων, με τον μπλε τρούλο και τα διπλά επιβλητικά κωδωνοστάσιά της που εορτάζει τη 1η Ιουλίου, όταν και γίνεται μεγάλο πανηγύρι στο χωριό. Το Πάσχα υπάρχει ένα έθιμο οι κάτοικοι, να ραίνουν την πομπή του επιταφίου με αρώματα. Η αποκαθήλωση αρχίζει στις 10:00 της Μεγάλης Παρασκευής και το μεσημέρι φιλεύουν τους επισκέπτες ψωμί, ελιές, χαλβά, και κόκκινο μυρωδάτο κρασί. Το απόγευμα βγαίνει ο επιτάφιος και η πομπή περνάει από τα στενά δρομάκια του χωριού κάνοντας έναν μεγάλο κύκλο.
Τριγύρω της, διάσπαρτοι καφενέδες καθώς και παραδοσιακές ταβέρνες. Εδώ θα σας κεράσουν ντόπιο ρακόμελο, ή ούζο, ενώ δεν αποκλείεται να γίνετε μέλη μιας Γιαλίτικης μαντινάδας τις βραδινές ώρες. Στο χωριό υπάρχουν μόνιμοι κάτοικοι και το χειμώνα, που ασχολούνται ως επί το πλείστον με τη γεωργία. Η θέα προς τον όρμο της Αιγιάλης, τη Λαγκάδα και τα περίχωρά της, μέχρι τις πλαγιές της Σελλάδας, εκεί που βρίσκονται ο Άνω και ο Κάτω Ποταμός είναι μαγευτική. Σε κοντινή απόσταση είναι και η Αρχαία Αιγιάλη. Ένα μονοπάτι από το χώρο στάθμευσης οδηγεί στον αφύλαχτο αρχαιολογικό χώρο.