Ο προϊστορικός οικισμός του Δισπηλιού βρίσκεται στη θέση Nησί, στη νότια όχθη της Λίμνης Kαστοριάς και σε απόσταση 7 χλμ από την πόλη της Καστοριάς. Εδώ έχει ανασκαφεί ένας λιμναίος οικισμός της Νεότερης Νεολιθικής Περιόδου, που αναπτύχθηκε γύρω από τη Λίμνη, από τα μέσα της 6ης μέχρι και τα μέσα της 4ης χιλιετίας π.Χ. Eντοπίστηκε το 1932, όταν η στάθμη της Λίμνης κατέβηκε, και στο σημείο που χώριζε το Nησί από την όχθη της Λίμνης φάνηκαν υπολείμματα ξύλινων πασσάλων.

 

Με τη δημιουργία του Οικομουσείου στο χωριό Δισπηλιό, που εντάχθηκε στο πλαίσιο του προγράμματος "Life" από το 1966, και είναι σε λειτουργία από το 2000, επιχειρήθηκε μια πιστή αναπαράσταση του οικισμού που δίνει τη δυνατότητα στον επισκέπτη να προσεγγίσει καλύτερα τον τρόπο ζωής των κατοίκων του.

 

Στο διαμορφωμένο χώρο υπάρχουν 8 καλύβες πάνω σε πασσαλόπηκτες πλατφόρμες, κατασκευασμένες σε φυσικό μέγεθος και υλικά παρεμφερή με τα αυθεντικά. Κορμοί δέντρων χρησιμοποιήθηκαν για τον σκελετό, λεπτά κλαριά πλεγμένα με σκοινί για τους τοίχους, λάσπη από τη Λίμνη για τον σοβά και άχυρα για τις στέγες.

Στο εσωτερικό αυτών των κατοικιών των Νεολιθικών ανθρώπων της Λίμνης, υπάρχουν αντικείμενα καθημερινής χρήσης. Πήλινα αγγεία, όπως φιάλες, κύπελλα, φρουτιέρες και χύτρες, εργαλεία από πυριτόλιθο ή από οστά, καλάθια και μια μικρή εστία φωτιάς, δίνουν μια σαφή εικόνα για τη ζωή και τις ασχολίες των κατοίκων.

 

Ανάμεσα στα σπουδαία αντικείμενα που ανακάλυψαν οι αρχαιολόγοι ξεχωρίζουν οστέινες φλογέρες που μαρτυρούν ότι ο προϊστορικός άνθρωπος γνώριζε μουσική αλλά και μια ξύλινη πινακίδα με εγχάρακτα γραμμικά στοιχεία, η οποία χρονολογείται με βεβαιότητα στο 5260 π.Χ. και δεν αποκλείεται να αποτελεί μια πρώιμη μορφή γραπτού λόγου.

 

Στον παραλίμνιο οικισμό του Δισπηλιού υπολογίζεται ότι ζούσαν περίπου 3.000 άτομα σε μία καλά οργανωμένη κοινωνία. Αποθήκευαν την τροφή τους, είχαν κατοικίδια ζώα, ψάρευαν και κατασκεύαζαν εργαλεία και είδη καθημερινής χρήσης, γνώριζαν μουσική και γραφή.